Gıda İsrafı: Osman İnan Yazdı

TEMEL GIDA KAVRAMLARINA BİR BAKIŞ 4: GIDA İSRAFI

İnsanların tüketimi için üretilen gıdalar tarladan sofraya ulaşıncaya kadar miktar ve kalite bakımından kayıp vermektedir. Bu gıda israfı ve gıda kaybı olarak tanımlanmaktadır. Besin ve ekonomik değer, gıda güvenilirliği açısından yaşanan kayıplar olduğu gibi yetersiz teknoloji, üretim sürecindeki hatalar ve tüketici davranışlarından kaynaklanan kayıplar da yaşanmaktadır¹.

Günümüz koşullarında, gıda tüketiminde meydana gelen değişimler sonucunda bilinçli tüketici ve bilinçli tüketim anlayışının geliştirilmesi, ekonomik sistemin verimli işleyişi açısından büyük önem kazanmaktadır.

Gıda israfının boyutları ve yönü ülkelerin sosyo-ekonomik özelliklerine göre farklılaşmaktadır. Gıda kaybı daha çok gelişmekte olan ülkelerde önemli boyutta iken gıda israfı gelişmiş ülkelerde daha yüksektir. Gelişmiş ülkelerde gelir artışı ve buna bağlı olarak tüketim miktar ve çeşidindeki artış, ev dışı tüketimin artması, alışveriş yerlerinin çeşitlenmesi ve artması, pazarlama karması içinde tutundurmanın öne çıkması, kentleşme ile doğadan ve tarımdan uzaklaşma israfı artıran önemli faktörlerdir². Ayrıca gıda kayıplarının %95’inin besin tedarik zinciri içerinde (taşıma, depolama, ambalajlama ve saklama koşulları) istenmeden meydana geldiği de ileri sürülmektedir³.

Orta ve yüksek gelirli ülkelerde, savurganlık endüstri ve tüketim aşamasındaki uygulamalardan kaynaklanmaktadır. Düşük gelirli ülkelerde gıda savurganlığı finansal nedenlere bağlıdır; üretim ve işleme sürecinde küçük ve orta ölçekli işletmelerin hakim olması üreticilerin uygun girdiler satın alamaması, yapısal kısıtlar ile hasat, depolama, alt yapı, soğuk zincir, ambalajlama ve pazarlama süreçlerinde iklim koşulları da eklendiğinde büyük oranlarda savurganlık yaşanmaktadır⁴.

Gıda israfı ve kaybı tarladan sofraya geçen tüm süreçte gıdaların üretimi için ayrılan üretim faktörlerinin (işgücü, sermaye, girişimcinin fırsat maliyeti, doğal kaynaklar) etkin kullanılamaması ve atık yönetimi için yüklenilen maliyetle ortaya çıkan ekonomik kayıplara ve negatif dışsallığa neden olmaktadır⁵.

Alışverişe gitmeden önce karnını doyurmak alışverişe tok karınla çıkmak, önceden alınacakların bir listesini hazırlamak, yalnız alışveriş yapmamak, aceleci olmamak, ürün etiketlerini okumak, son kullanım tarihine dikkat etmek, ihtiyacı olan kadar almaya özen göstermek vb. gıda israfını önlemek için birkaç küçük önlem olarak verilmektedir.

Bireyin tek başına yapabileceklerinin küçük olması bir yerden başlamaya yönelik yaklaşımını ertelememelidir. Her birey hemen ilk adımı atmalıdır. Günümüzde israfı yapılan en önemli gıda gruplarından birisi tahıllardır. Ekmek en yakınımızdaki israfa konu üründür. Bu konuda oldukça israf yapıldığı bir gerçektir. İnsanlar bayat ekmeği nasıl değerlendireceklerini bilemeyebilmektedir⁶. İsrafın büyüklüğüne bakılırsa, bayat ekmekleri değerlendirmek en mantıklı yapılabilecek işlerden birisi olabilecektir⁷.

İsrafla mücadele için devletlerin ve Sivil Toplum Kuruluşlarının (STK) çalışmaları vardır. Türkiye İsrafı Önleme Vakfı’nın kurmuş olduğu Gıda Bankacılığı önemli adımlardan biri olmakla birlikte, kâr amacı olmaksızın bağışlanan veya üretim fazlası olan gıda maddelerinin sağlığa uygun olanlarının tedarik edilmesi, uygun depolama şartlarında korunmasını ve doğrudan veya dolaylı olarak ihtiyaç sahibi kişilere ulaştırabilmeyi amaçlayan bir organizasyon olarak düşünülmektedir. Bir diğer yöntemde, Türkiye İsrafı Önleme Vakfı ile yapılacak ortak çalışmalar israfın fazla yapıldığı bilinen büyük çaplı konaklama tesislerinde vb. israfın önlenebilmesi için önemli olabilir⁸.

Gıda savurganlığın ortaya çıkardığı sonuçların sadece ekonomik olmaması, toplumsal ve çevresel sonuçlarının da ağırdır olması toplumun tüm aktörlerin ilgilendirmektedir. Gıda israfının azaltılması birçok paydaşın birlikte hareketi ile mümkündür. Hükümetler, özel sektör, ulusal ve yerel örgütler, üniversiteler ve STK’lar kendi etki alanlarında öncelik ve amaçlarına göre gıda savurganlığını farklı yöntemlerle belirlemesi doğru önlemlerin alınmasını da sağlayacaktır. Bu olumsuz sonuçlar tamamen yok edilemeyebilir ancak azaltılabilir. Tarladan sofraya her aşamada azaltıcı önlemler mevcuttur; üreticilerin eğitim ve bilinçlendirilmesi en önemli ve tekrar edilen bir çözüm önerisidir. Ancak, bu çalışmaların güncel koşullara göre yapılması sadece üreticinin değil diğer çalışanların görev sorumluluklarına göre yapılması gerekir. Ülkemizde en önemli kayıp yapılamayan üretim planlamasından kaynaklanmaktadır. Yüksek arz çoğu zaman ürünün tarlada, bahçede kalmasına neden olmaktadır⁹.

Gıdanın bütün süreçlerinde yer alan kişilerin bilinçli olmaları çok önemlidir. Bunun yanında, sürdürülen çabalar değerlendirildiğinde gıda kayıplarını önleme girişimlerinde daha çok kamu ve özel sektör, gıda israfının önlenmesi çabalarında ise daha çok sivil toplum örgütlerinin baskın rol oynadığı görülmektedir. Gün geçtikçe önemi daha da artan bu konuya yönelik çabaların ve çözüm önerilerinin kamu ve sivil inisiyatif tarafından ortak bir platform oluşturularak geliştirilmesi, gıda kaybı ve gıda israfına yönelik bilinç ve farkındalık oluşturmaya yönelik teşvik edici çalışmaların yapılması insanlığın geleceği için önemli bir sorunun ortadan kalkmasına katkı sağlayacaktır^10,11.

Kalıcı bir çözüm için, bilinç, farkındalık, tedarik zinciri altyapısı, tedarik zincirinin verimliliği, işbirliği ve çevresel politikalar alanında yapılacak beş esaslı değişiklik, dünyadaki gıda israfını azaltmanın en etkili yolları olarak düşünülmektedir^12,13,14.

1 DÖLEKOĞLU C Ö (2017). Gıda Kayıpları, İsraf ve Toplumsal Çabalar.  Tarım Ekonomisi Dergisi. Clt:23 Sayı:2 Sayfa:179-186. ISSN  1303-0183.

2 ANONİM (2018). Türkiye İsraf Raporu. T.C. Ticaret Bakanlığı. Tüketicinin Korunması ve Piyasa Gözetimi Genel Müdürlüğü. ISBN: 978-605-5254-31-5. Ankara, Aralık 2018.

3 DÖLEKOĞLU C Ö, GÜN S, GİRAY F H (2014). Yoksulluk ve Gıda İsrafı Sarmalı. XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014.  Samsun.

4 DÖLEKOĞLU C Ö (2017). Gıda Kayıpları, İsraf ve Toplumsal Çabalar.  Tarım Ekonomisi Dergisi. Clt:23 Sayı:2 Sayfa:179-186. ISSN  1303-0183.

5 DÖLEKOĞLU C Ö, GÜN S, GİRAY F H (2014). Yoksulluk ve Gıda İsrafı Sarmalı. XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014.  Samsun.

6 ONURLUBAŞ E ve ALTUNIŞIK R (2019). Ekmek Tüketim Alışkanlıkları ve İsraf Eğilimi Üzerine Bir Araştırma: Bursa İli Örneği. XI. IBANESS Kongreler Serisi – Tekirdağ / Türkiye. 9-10 Mart 2019. Ss 257-267.

7 DÖLEKOĞLU C Ö, GİRAY F H ve ŞAHİN A (2014). Mutfaktan Çöpe Ekmek: Tüketim ve Değerlendirme. Akademik Bakış Dergisi. Sayı:44. Temmuz–Ağustos 2014. Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi. ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi. Türk Dünyası Kırgız–Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü. Celalabat–Kırgızistan JEL KOD:Q0 *** ID:489 K:448. http://www.akademikbakis.org.

8 KESKİN E (2019). Her şey Dahil Konaklama Tesislerinde Gıda İsrafı. IV. İnternational Gastronomy Tourism Studies Congress, 19-21 September, 2019. Nevşehir.

9 DÖLEKOĞLU C Ö (2017). Gıda Kayıpları, İsraf ve Toplumsal Çabalar.  Tarım Ekonomisi Dergisi. Clt:23 Sayı:2 Sayfa:179-186. ISSN  1303-0183.

10 ÜNDEVLİ vd. (2019). Gıda İsrafının Belirlenmesi: Aydın İl Örneği. Tarım Ekonomisi Dergisi. Clt:25 Sayı:2 Sayfa: 169-184. ISSN  1303-0183.

11 DEMİRBAŞ N (2018). Dünyada ve Türkiye’de Gıda Israfını Önleme Çalışmalarının Değerlendirilmesi. VIII. IBANESS Kongreler Serisi – Plovdiv / Bulgaristan 2018 21-22 Nisan  2018.

12 ANONİM (2019). 2018 Sayılarla İsraf Raporu. Türkiye İsrafı Önleme Vakfı.

13 ANONİM (2020a). http://www.israf.org/ (Türkiye İsrafı Önleme Vakfı). Erişim Tarihi: 12.04.2020.

14 ANONİM (2020b).  http://www.israf.net/ (Gıda Dostu Derneği). Erişim Tarihi: 12.04.2020.