Yeni Hal Yasası: Osman İnan Yazdı
YENİ HAL YASA TASLAĞININ BİR DEĞERLENDİRMESİ
Meyve sebze ticaretinin düzenlenmesi, bu konuda yasada düzenlemeler yapılması uzun süredir konuşuluyordu. Meyve ve sebzenin üreticiden çıkış fiyatları, perakendecide satış fiyatları, fiyatların artış yönünde devam etmesi son dönemlerde oldukça haber olmuştu. Düzenlemede pek çok konunun görüşülmesi ve geniş kesimler tarafından kabul görebilecek bir yasanın oluşturulması, ortaya bir taslak bile çıkmasını geciktirebildi. Kasım ayında retail.com sitesinde tasarının metni yayınlandı1. Dünya gazetesinden Ali Ekber Yıldırım beyefendi yasanın getireceği düzenlemeleri yazdı2. Daha sonra artık Cumhurbaşkanının halcilerle görüşüp taslağın son hale getirilmesi planlanmıştı. Bundan sonra sektör temsilcilerinin yeterince görüşünün alınmadığı gerekçesiyle yasa tasarısı tekrar beklemeye alındı3. İleriki dönemlerde yeni düzenlemelerin yapılıp tekrar gündeme gelmesi söz konusu olmaktadır.
Öncelikle böyle bir yasal düzenlemenin gerekliliği nasıl oluşmuştur, incelemekte fayda var;
Türkiye’de yaklaşık 24 milyon hektar tarım alanının %3,4’lük kısmında sebze tarımı, %13,5’lik kısmında ise meyve tarımı yapılmaktadır. TÜİK verilerine göre 2018 yılında ülkemizin toplam meyve ve sebze üretimi 52,3 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Bunun 22,3 milyon tonu meyve üretiminden, 30 milyon tonu ise sebze üretiminden kaynaklanmıştır4. Türkiye birçok meyve türünde dünyada en büyük üretici konumdadır. Dünya sebze üretimindeki pay yaklaşık % 5, dünya meyve üretimindeki pay yaklaşık % 3’dür. Meyve sebzenin toplam işlem değeri 100 milyar TL’nin biraz üzerinde olduğu hesap edilmekte, bunun 25 milyar TL’lik kısmının hasat sonrası ürün kayıplarından dolayı çöpe gittiği belirtilmektedir5. Buradan görülmektedir ki, çok büyük bir üreticiyiz, ancak ürettiğimiz değerin çoğunu israf etmekteyiz.
Meyve sebze üreticilerin yaklaşık % 90’lık çok büyük bir kısmı küçük işletmelerden oluşmaktadır. Bu küçük üreticiler ürünlerini kooperatifleşerek satabilirlerse bu en iyi senaryodur ve hale de girme zorunlulukları yoktur, ancak kooperatif örgütlenmelerinde sorunlar vardır ve sadece sınırlı sayıda satış bu kanaldan yapılmaktadır. Yeni hal yasa taslağında üretici örgütlenmesine faydası olması beklenerek, birleşmeyi teşvik etmek için kooperatiflere hal içerisinde % 30 yer belirlenmiştir. Bunu bir kenara koyarsak, üreticilerin çoğu ürünlerini pazara kendileri getiremiyor, aracı kullanmak ihtiyacındalar. Mevcut durumda meyve ve sebzenin toptan satışı yasayla ürünün halden geçirilmesini mecbur tutmuştur. Yalnız semt pazarları ve üretici pazarlarında, gösterilen yerlerde üretici ürününü perakende satabilir.
Aracılar sektörde çok önemli bir yerdeler, ürünlerini doğrudan pazarlayamayan küçük üreticiden komisyon karşılığı ürün pazarlamasına aracılık ediyorlar. Yasal düzenlemelerle şimdiye kadar aracının komisyon oranı azaltılmış veya başka isimlerle değiştirilmiştir. Kısaca yasal başlıca yasal düzenlemelere bakacak olursak, kimilerine göre, 28/12/1940 tarihli 4698 sayılı kararname ile toptancılara bugünkü hale getirilen yasal düzenlemelerin temelleri atılıyor, 12/09/1960 yılı 1580 sayılı Belediye Kanununun 15 inci maddesinin 58 inci bendine tevfikan belediyelerce kurulan toptancı hal’lerinin sureti idaresi hakkında Kanunla bugünkü toptancı hallerinin uygulamalarında geniş düzenlemeler yapılıyor; belediyelerin yetkileri genişletiliyor, o tarihten sonra resmi gazeteye bakarsak belediyelerin hallere düzenlemeler getirdikleri yönetmeliklerini görebiliyoruz6. 27/06/1995 tarihli 22326 sayılı Yaş Sebze ve Meyve Ticaretinin Düzenlenmesi ve Toptancı Halleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile sistemin bütün aktörlerinin rolleri tekrar düzenleniyor, daha sonra bugün yürürlükte olan komisyon oranlarının azaltıldığı, hal içerisindeki unsurların yeniden tanımlandığı 11/3/2010 tarihli ve 5957 sayılı Sebze ve Meyveler ile Yeterli Arz ve Talep Derinliği Bulunan Diğer Malların Ticaretinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun yayınlanıyor, şimdilerde de bu kanunun değiştirilmesi üzerinde çalışılıyor.
Yeni taslağa göre komisyoncu aracı olmayacak tüccar olacak, yani ürün üzerinden komisyon almak bitiyor. Komisyonculara çok ciddi düzenlemeler gelmesi söz konusu, uzun süredir yaptıkları işin şekli değişecek. Düzenlemeyle, oluşturulacak yeni hal yönetimi yapısında yer almak ve odanın desteğini istiyorlar. Ayrıca işyerleri için tahsis hakkı verilmesi ve hal bulunmayan yerlerde toptan sebze-meyve ticaretine izin verilmemesini talep ediyorlar7. Komisyoncuların burada isteklerinden biri hal’e ürün girmesi zorunluluğu varken, direkt üreticiden ürün alıp aracılık yapan kişilerin tespit edilerek sektörden uzaklaştırılmaları8. Yeni yasa hal kurullarına da düzenlemede getiriyor. Bu yapının etkin çalışması hallerin yönetimlerinin daha iyi olması, işleyişin etkin yapılması için oldukça önemli görülmektedir9.
Şekil: Türkiye’de Meyve Sebze Pazarlama Ağı
Şekil ’de Yaş meyve ve sebze pazarlanmasında tüketici pazarlarına varıncaya kadar, geçirdiği aşamalar kabaca verilmiştir10. Pazarlama kanallarının uzunluğu buradan görülmektedir, kanala göre bazen 3 bazen 5 aracı değiştirmektedir. Pazarlama kanalının uzunluğu ve pazarlama koşullarındaki yetersizlikler, çabuk bozulabilen ürünler olması nedeniyle zayiatın büyük ve masrafların yüksek olmasına neden olmaktadır. Üreticilerin güçlü olmayışı ve örgütlenmemiş olmaları aracılara bağlılığı da artırmakta ve aracı sayısının artması da pazarlama marjını yükseltmektedir11. Yeni yasa ile en azından hal içerisine oluşturulacak daha kaliteli depolama alanlarıyla ürün kayıplarının önüne geçilmesi amaçlanıyor. Enflasyon da önemli bir sorun olmakta, yasayla ürün alımlarında düzenlemeler yapılmasıyla enflasyonun da önüne geçilmesi planlanmaktadır.
Meyve ve sebze pazarlamasında farklı konumlarda çok sayıda aracı kuruluşlar faaliyet göstermektedir. Türkiye’de yaş meyve ve sebze pazarlamasında en önemli aracı kuruluşu Yaş Sebze ve Meyve Toptancı Hal’leridir. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığının 2016 yılı verilerine göre, Türkiye’de 176 toptancı hali ve bu hallerde yaklaşık 10.000 işyeri bulunmaktadır. Antalya ilinde 24 adet (%12), Mersin ilinde 16 adet (%9), Aydın ilinde 10 adet (%6), Tokat ili 7 adet (%4), İzmir ili 6 adet (%4), Manisa, Hatay ve Bursa illerinde 5 adet (%3), İstanbul ilinde 3 adet (%2), Ankara ilinde 2 adet (%1) toptancı hali mevcuttur12. Şu an üzerinde konuştuğumuz taslağa göre anonim şirket olarak bölgesel ürün toplama merkezleri, haller kurulacak ve sayıları 30 adede indirilecek ve hallerin asgari düzenlemelerin getirildiği ürün tasnifi, standartlaşma ve bölgesel ürünlerin markalaşmasını sağlayacak altyapıların kurulduğu daha kaliteli merkezler olmaları hedeflenmektedir.
Yaş meyve ve sebze aracılık sektörüne düzenlemelerin dönemin şartlarına uygun yapılması gerekliliği açıkça görülmektedir. Bunu yaparken katılımcı bir politika yapmakta fayda var. Sektörde temsilcileri; üretici, komisyoncu, kooperatifler, belediyeler ürünü tüketiciye getirene kadar çözümün herkes tarafından geliştirilmesini sağlamak, daha kalıcı bir yasanın oluşmasını sağlayacaktır.
Osman İnan
21.01.2019