Lisanslı Depoculuk: Osman İnan Yazdı
TÜRKİYE’DE KIRSAL KALKINMA 22: LİSANSLI DEPOCULUK
Bu haftaki yazıda lisanslı depoculuk konusunda kısa bilgiler vereceğim.
Lisanslı depoculuk nedir ve neden önemlidir?
Bilinen usulde hasat sonrası çiftçi-üretici ürününü kamyona yüklemekte en avantajlı ürün borsasında ürününü satmaktadır. Lisanslı depoculuk sisteminde ise çiftçi-üretici ürünü lisanslı depoya bırakmakta, bıraktığı ürün karşılığı elektronik senedini almakta ve ürününü ister tek seferde ister parça parça istediği zaman en iyi anlaşmayı yaptığı kişiye satmaktadır.
Lisanslı depoculuk kısaca emtia bankacılığı olarak da tanımlanabilir. Üretici ürününü 2 yıla kadar bu depolarda tutabilir. Lisanslı deponun üreticinin ürününü deposunda ürünü sigortalatmış bir şekilde tutma zorunluluğu bulunmaktadır. Ürünler bir çeşit devlet güvencesindedir. Üretici, yılın 12 ayında ürününü ister Toprak Mahsulleri Ofisine (TMO) ister tüccara ister sanayiciye satılabilmektedir.
Bilindiği gibi, tarımsal üreticiler küçük ölçekli ve pazarlama sorunları bulunmaktadır. Ürünleri satın alan tüccar ve sanayiciler de yine küçük ölçeklidirler. Piyasada alıcı ve satıcının birbiriyle buluştuğu sağlıklı piyasaların oluşmasının sağlanması gerekmektedir. Fiyat dalgalanmaları piyasadaki bütün oyuncular için problem oluşturmaktadır.
Üretici ürününü lisanslı depoda tutarak hırsızlık ve yangın gibi koşullardan ve depolamaya bağlı ürün kayıplarından da koruyabilmektedir1. Bunun yanında, üretici lisanslı depodan edindiği elektronik senetleri de teminat olarak gösterip, ticaretinde kullanabilmektedir.
Lisanslı depoculuk sistemi tarım ürünleri ticaretini kolaylaştıran, sektörde fiyat istikrarını sağlayan, tarım sektörü üreticilerine finansman sağlamakta yardımcı olan, sanayicinin üretim için ihtiyaç duyduğu hammaddeyi tedarik etmesini kolaylaştıran, tarım ürünlerini üretenlerin gelirlerinde artış yaşanmasını sağlayan önemli bir kurumsal alt yapıdır. Sistemin, vadeli piyasalar ile ortaklaşa çalışması tarım sektörünün istikrarı açısından önem teşkil etmektedir2.
Kısaca, lisanlı depoculukta hedeflenen üreticinin ürününü hemen satma zorunluluğunun ortadan kalkmasıyla dileği zaman ürününü en avantajlı fiyattan satabilmesinin sağlanması, standart ve kaliteli ürün üretilmesinin devamlılığının sağlanması3, üreticinin finansman sorunlarının azaltılmasıdır4.
Lisanlı depoculuğun gelişimi ve günümüzdeki durumuna bakacak olursak;
5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu 17.02.2005 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir5.
Konu ile ilgili 08.01.2005 tarihinde Ticaret Borsaları ile Ürün İhtisas Borsalarında Alivre ve Vadeli Alım Satım Yönetmeliği, 08.10.2005 tarihinde Yetkili Sınıflandırıcıların Lisans Alma, Faaliyet ve Denetimi Hakkında Yönetmelik, 09.03.2005 tarihinde Ürün İhtisas Borsalarının Kuruluş, İşleyiş ve Denetim Usul ve Esasları Hakkında Genel Yönetmelik, 21.12.2005 tarihinde Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu Yönetmeliği, 12.11.2011 tarihinde Elektronik Ürün Senedi Yönetmeliği, 12.04.2013 tarihinde Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Yönetmeliği, 20.04.2019 tarihinde Türkiye Ürün İhtisas Borsasında Aracılık Faaliyetleri İle Aracıların Gözetimi ve Denetimi Hakkında Yönetmelik olmak üzere 7 adet yönetmelik yayınlanmıştır5.
Bunun dışında Fındık (12.04.2013), Hububat, Baklagiller ve Yağlı Tohumlar (12.04.2013), Kuru Kayısı (12.04.2013), Pamuk (12.04.2013), Zeytin (12.04.2013), Zeytinyağı (12.04.2013), Antep Fıstığı (29.09.2016), Kuru Üzüm (01.04.2017), Süt Ürünleri (27.06.2019) gibi sayılan 9 üründe ürünlerin nasıl depolanacağını standartlaştıran lisanslı depolama tebliğleri yayınlanmıştır5.
Öte yandan lisanslı depolar faaliyetlerine 2011 yılında ilk olarak başlayabilmişlerdir6. O günden bugüne depolama kapasitesi artarak devam etmiştir. Bugün Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) ile anlaşma imzalamış 29 ilde 103 tane lisanslı depo bulunmaktadır7. Mevcutta bu 103 firmanın depolama kurulmuş şirket kapasitesi 9 milyon tondur. Ancak, bunların bugüne kadar 40 tanesi yaklaşık 1.8 milyon ton depolama lisansı alabilmiştir. 2-3 yıla kadar toplamda 9 milyon ton lisanslı depolama kapasitesinin tamamının kullanılması beklenmektedir8. Toplam üretim 40 milyon ton olduğu düşünüldüğünde bu rakamlar çok düşük kalmaktadır. Lisanslı depoculukta amaç ihtiyaç olan her ilde ve belirli ürünün bol üretildiği her bölgede lisanslı depoları kurabilmek, depolama kapasitesini ise toplamda en az yarıya getirebilmektir (10-20 milyon ton arası)9.
Lisanlı depoculuk sisteminin geleceğine bakacak olursak; gelişmekte olan ülkelerin spot piyasada hasat sonrası ürünlerin hemen satıldığı görülmektedir. Buna karşın gelişmiş ülkelerde futures işlemler ve organize piyasaların zaten kurulmuş olduğu görülmektedir. Bu açıdan Türkiye lisanslı depoculuk için geç kalmış, ancak potansiyeli olan bir ülke olarak düşünülebilir.
Lisanlı depoculuk desteklemeleri nelerdir?
Lisanslı depo kuranlar için; 10.000 ton kapasiteye kadar 10 milyon TL, 10.000 ton üzeri depolara 20 milyon TL kredi desteği %75’e kadar uzun vadeli (7 yıl) devlet destekli kullandırılmaktadır. Lisanslı depolar ana işletmeye bağlı şube desteği ise 2.000 tona da destek bulunmaktadır10.
Lisanslı depolara ürünlerini teslim eden üreticiler için; Ürün satışından %2 stopajdan muafiyet, ürününü lisanslı depoya getirme nakliye desteği ve analiz devlet desteği de bulunmaktadır. Bunun yanında çiftçi ürününü depoya koyduğu takdirde depo kira desteği (6 ay için) verilmektedir. Üreticiye senedi tutarının % 75’ine kadar azami 9 ay vadeli olarak kullandırılacak kredi faizlerinde % 100 indirim uygulanmaktadır11.
Desteklerden yeterince yararlanabilmek için Çiftçi Kayıt Sistemine (ÇKS) kayıt aranmaktadır. Bankada üreticinin hesap açması, ürününü sattığında ödemenin buraya yatması istenmektedir.
Lisanlı depoculukta politikayı kim yapar? Ürün ihtisas borsası ile ilişkisi nedir?
Gümrük ve Ticaret bakanlığı bu konuda işlemleri yapan politika yürüten kurumdur. Lisanlı depoculukta başvuruların yapıldığı, denetlemeyi sağlayan kurumdur. Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) tarımsal ürün depolama konusunda devletin önemli bir kuruluşudur.
Ürün ihtisas borsaları lisanslı depolardaki ürünlerin görülebildiği elektronik sisteme sahiptirler. Üretici ürün ihtisas borsasına üye olduğu takdirde ürününü buradan takip edebilir ve ürününü dilediği her pazarda satabilmektedir12.
SONUÇ;
Tarımsal mamul piyasalarında faaliyet gösteren işletmelerin uluslararası platformda rekabet üstünlüğü elde edebilmesinin en önemli yolu, tarımsal ürünlerin kalitesine göre sınıflandırabileceği ve fiyattaki dalgalanmaların önlenmesinin sağlanabileceği uluslararası standartlara uygun depolama işleminin yapıldığı alanların oluşturulmasıdır. Lisanslı Depoculuk Sistemi, bu bakımdan tarım mamulleri ticaretini kolaylaştıran, pazar alanını küreselleştiren, mamul piyasalarının gelişmesine yardımcı olmakla birlikte bu piyasalardaki tarımsal mamullerin fiyat istikrarını sağlayan ve sanayi üretiminde ihtiyaç duyulan hammaddeyi aynı kalitede tedarik etmesini kolaylaştıran bir yapı oluşturmaktadır13.
Lisanslı depoculuk sisteminin genel olarak bazı avantajları değerlendirildiğinde, ülkede mevcut ürün ve kalitesi hakkında fikir verdiği, ithalatın ve ihracatın düzenlenmesine imkan sağladığı, alım politikasının düzenlenmesine yardımcı olduğu, yeni finansman imkanları sağladığı (üretici, tüccar ve sanayiciye), gereksiz nakliye ve depolama masraflarını yok ettiği, üretilen ürünlerin kayıt altına alınmasını sağladığı, üreticilerin belirli kalite de ürün üretmesine fayda sağladığı, tarıma dayalı sanayide hammadde kalitesini yükselttiği, üreticiye sigorta imkanı sağladığı söylenebilmektedir14.
Lisanslı depoculuk hususu kısa hatlarıyla bu şekilde ancak özel olarak vadeli işlemlerle ilgili sözleşmeler gibi özellikli konularla ilgilenenler ekteki kaynaklardan yeterli veriye ulaşabilirler. Konu ile ilgili daha fazla bilgi almak isteyenlerin kendisinden yüksek lisans öğrenimim sürecinde ders alma şansı bulduğum Doç. Dr. Ertuğrul Recep Erbay hocanın İstanbul Ticaret Odası (İTO)’ndan yayınlanmış ‘Lisanslı Depoculuğun ve Teslimata Bağlı İşlemlerin Türkiye Tarım Ürünleri Piyasasına ve Vadeli İşlemlere Olası Etkileri’ isimli kitabını okumalarını tavsiye ederim.
Osman İnan
31.08.2019
1 https://www.youtube.com/watch?v=uJHARFz0560 (Çiftçi TV)
2 MAZREKU T (2019).Vadeli piyasalar ve lisanslı depoculuk: Türkiye örneği. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bankacılık Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi.
3 MEMİŞ S ve KESKİN H D (2015).Tarımsal Mamullerde Lisanslı Depoculuk Sisteminin Rolü. Yönetim ve Ekonomi. Yıl:2015 Cilt:22 Sayı:2 Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F. MANİSA.
4 https://www.youtube.com/watch?v=CE7R64Ykdf8 (Bloomberg TV) (Bloomberg HT Tarım Editörü İrfan Donat ve Boğaziçi Üniversitesi Ekonomi Bölümü Başkanı Prof.Dr. Gökhan Özertan Tarım ve Gıda Üzerine)
5 https://www.ticaret.gov.tr/ic-ticaret/mevzuat/lisansli-depoculuk
6 https://www.youtube.com/watch?v=FL4OF2zyWJw (Tarım TV)
7 http://www.tmo.gov.tr/Upload/Document/alim/2018/lisanslidepo.pdf
8 https://www.youtube.com/watch?v=UjSmN7q-YZU (Bereket TV) (Gündemin Bereketi programında LİDAŞDER Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı Hikmet Özkan ile lisanslı depoculuk sistemi üzerine – 1)
9 https://www.youtube.com/watch?v=YZdhLFRcAII (Bereket TV) (Gündemin Bereketi programında LİDAŞDER Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı Hikmet Özkan ile lisanslı depoculuk sistemi üzerine – 2)
10 http://www.lidasder.org.tr/ (Tarım Ürünleri Lisanslı Depo ve Yetkili Sınıflandırıcı Şirketleri Derneği – LİDAŞDER)
11 SEZAL L (2017). Türkiye’de Lisanslı Depoculuk Sistemi ve Sağlanan Devlet Teşvikleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. Cilt: 10 Sayı: 52. Ekim 2017. www.sosyalarastirmalar.com Issn: 1307-9581.
12 https://www.turib.com.tr/ (Türkiye Ürün İhtisas Borsaları Birliği – TÜRİB)
13 ERBAY E R (2007). Lisanslı Depoculuğun ve Teslimata Bağlı İşlemlerin Türkiye Tarım Ürünleri Piyasasına ve Vadeli İşlemlere Olası Etkileri. İstanbul Ticaret Odası Yayınları.
14 TEKTAŞ N S (2008). Lisanslı depoculuğun Türkiye tarım ürünleri piyasalarına olası etkileri: Trakya bölgesi örneği. Namık Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi.
BAYRAMER G ve TUNALIOĞLU R (2016). Türkiye’de Sofralık Zeytin – Zeytinyağı İhracatçılarının Sorunları ve Çözümüne Yönelik Yaklaşımlar. Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 2016; 13(1) : 141 – 150. Araştırma.
DENİZ M H vd. (2011). Küresel Rekabet Koşullarında Türkiye’de Lisanslı Depoculuğun Gelişmesinin Türk Tarım Ürünlerinin Rekabet Gücüne Etkisi. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi İktisat Bölümü.
ERBAY E R (2002). Gelişmekte olan ülkelerde tarım ürünlerinin gelecek (futures) ve opsiyon (options) piyasaları: Türkiye örneği. Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı. Doktora Tezi.
NİYAZ Ö vd. (2012). Türkiye’de Lisanslı Depoculuk Sisteminin Fındık Sektörü Açısından Değerlendirilmesi. Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi. Cilt 4, No 1, 2012 ISSN: 1309-8012 (Online).
ÖZOCAK M (2015). Trakya Bölgesinde Lisanslı Depoculuk ve Uygulamaları. Namık Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi.
SAVRAN M K (2013). İzmir ilinde zeytinyağı üretim ve ihracatı açısından lisanslı depoculuktan beklentiler. Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi.
SAVRAN M K ve DEMİRBAŞ N (2012). Türk Zeytinyağı Sektöründe Kalite Sorununun SWOT Analiziyle Değerlendirilmesi. Zeytin Bilimi 3 (1) 2012, 11-18. Araştırma.
TOSUN D vd. (2014). Türkiye’de Tarım ve Gıda Ürünleri İçin Lisanslı Depoculuk Sisteminin Değerlendirmesi. Anadolu Tarım Bilim. Derg., 2014,29(3):240-247.
TUTAR B (2010).Adana ili ve ilçelerindeki yatay betonarme hububat depo yapılarının mevcut durumu, geliştirme olanakları, planlanması ve lisanslı depoculuk. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi.
ÜNAL M R (2011).Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Araştırma Raporu. Fırat Kalkınma Ajansı. Sektörel Araştırmalar Serisi – 3. Malatya.
http://www.tmo.gov.tr/Main.aspx?ID=1 (Toprak Mahsulleri Ofisi – TMO)